Prof. Dr. Per Bauhn’dan Alaycı Teoriler üstüne: Kimlik siyaseti, vicdan azabı çekmeden zorbalık yapmak isteyen herkes için bir zafer manasına da geldi

Ocak 2019’da Inga-Lill Aronsson, İsveç’teki Uppsala Üniversitesi’nde Arşiv, Kütüphane ve Müze Bilimi alanında bir yüksek lisans dersi verdi. Bir öğrenci, eski arşivlerde ırksal sorunlara ışık tutan bilgilerin nasıl bulunabileceği sorusunu sordu. Aronsson, bugün aşağılayıcı olarak kabul edilen lakin evvelce yaygın olan anahtar sözcükleri yazmayı deneyebileceğini söyledi. Örnek olarak “nigger” sözünü verdi. Orada tuzak yine kuruldu. Dört öğrenci kısma bir e-posta gönderdi ve “Inga-Lill’in siyah olmadığı için ve de ırksallaştırılmamış[1] olduğu için aslında bu kelimeyi kullanmaya hiçbir halde hakkı olmadığını” belirtti. Öğrencilerin hiçbiri kendilerini “ırksallaştırılmış” olarak tanımlamıyordu, lakin bu özelliğe sahip birinin bu söze gücenebileceğine inanıyordu. Burada üniversitenin “eşitlik şartları uzmanı” Hooshang Bazrafshan devreye girdi. Aronsson, kısım lideri, lider yardımcısı ve Bazrafshan’ın katıldığı bir toplantıya çağrıldı, burada Bazrafshan onu azarladı ve N-sözcüğünü bir daha asla kullanmayacağına kelam vermeye zorladı. Görüşmeden sonra Aronsson, “Söz vermeyi kabul etmeseydim bütün gün odada kalmak zorunda kalacaktık. Kabul etmekten öteki çıkış yolu görmedim” dedi. Böylelikle, Aronsson normalde Mao‘nun Kızıl Muhafızlarının kurbanlarıyla ilişkilendirdiğimiz çeşitten bir özeleştiriye zorlandı, orada tartışmak için değil, çabucak suçlamak ve yargılamak için orada bulunan siyasi komiser üzere bir bireye teslim edildi. Nasıl oluyor da bir bilgi, akılcılık ve tartışma merkezi olan bir üniversite, Aronsson’ın bir soruya son derece makul karşılığını “soruşturulması” gereken bir taciz biçimi olarak görebiliyor? Üniversite, bir sözden bahsetmekle (Aronson’un yaptığı gibi) birebir kelimeyi kullanmak ortasında (örneğin, kişi yahut toplumları tanımlarken olduğu gibi) bir fark olduğu gerçeğine atıfta bulunarak gelen şikayeti neden reddetmedi? 

Uppsala’da olanlarla ilgili bir açıklama, Helen Pluckrose ve James Lindsay tarafından yazılan, okumaya kıymet ve düzgün belgelenmiş Cynical Theories (2000) [Türkçe çevirisi: Alaycı Teoriler, 2022] kitabında bulunabilir. Bu müellifler kitaplarında bir lisan ve hakikat teorisinin, postmodernizmin, Batı üniversitelerinde lakin birebir vakitte dışında da giderek daha değerli bir rol oynamaya başlayan bir bilgi, güç ve kimlik ideolojisine nasıl dönüştüğünü anlatıyorlar. Jacques Derrida tarafından başlatıldığı biçimiyle postmodernizm, ekseriyetle hakikatin tekabül teorisi dediğimiz şeyin sorgulanmasını içeriyordu. Bu teoriye nazaran hakikat, gerçeklik hakkındaki tabirler ile bu gerçekliğin objektif olarak var olan özellikleri ortasındaki ilgidir. “Oturma odamdaki tavan yüksekliği üç metredir” tabiri, lakin ve lakin oturma odamdaki tavan yüksekliği gerçekte üç metre ise doğrudur. Fakat postmodernistlere nazaran bu türlü bir doğruluk savı, sadece “ölçü” ve “tavan yüksekliği” üzere tabirlerle ne kastedildiğine dair fikirlerimizi içeren muhakkak bir “dil oyunu” içinde geçerlidir. Bu lisan oyunundan bağımsız ve onun dışında hiçbir gerçeği bilmek istemezsiniz. Bu, gerçekliği lisan aracılığıyla nasıl inşa ettiğimiz ve bir sonraki adımda onu neden öbür bir biçimde değil de muhakkak bir biçimde inşa ettiğimiz hakkında yeni bir tıp soru açar. 

Ancak burada teori gelişimi yeni bir taraf alıyor. Şayet lisanı belirleyen gerçeklikten çok gerçekliği belirleyen lisan ise, bu tıpkı vakitte objeler hakkında nasıl konuştuğumuz üzerinde – teorik terimi kullanmak gerekirse telaffuz – tesiri olanların münasebetiyle daha az ayrıcalıklı kümelerin hayat şartları üzerinde de tesire sahip oldukları manasına gelir. Makul cinste hareketleri hastalıklı yahut hata olarak tanımlayarak, bu hareketleri gerçekleştiren bireyler, akıl hastanelerine yahut hapishanelere kapatılma üzere çeşitli zorlayıcı tedbirlere tabi tutulabilir. Zorlayıcı tedbirler, tıbbi yahut sosyolojik bilgiye atıfta bulunularak haklı gösterilebilir, fakat telaffuz teorisyenlerine nazaran bu bilgi, rastgele bir objektif gerçeğe dayanmaz, fakat hâkim kümelerin çıkarlarının ve güç kullanma iradesinin bir tabiridir. Bu teorileştirmenin en ünlü temsilcisi Michel Foucault, bilgi dediğimiz şeyin iktidarla ilgili olduğunu ilan etti. Foucault’ya nazaran, marjinal kümelerin telaffuzlarının nasıl onların altında bulundukları baskıların bir kesimini oluşturduğunu göstermek çok değerliydi. Lakin söyleme bu halde odaklanmak, öbür problemleri gizleme riskini taşır. Örneğin İsveç’te namus şiddetinin varlığı, başlangıçta namus şiddeti telaffuzunun azınlık kültürlerini nasıl damgaladığı sorusuyla gölgelendi. Bu, namus şiddetini bildirmek ve ele almak isteyenleri kuşkulu yaptı ve bu beşerler bunun yerine ırkçılık suçlamalarına karşı kendilerini savunmak zorunda kaldı. Birebir biçimde, bahsin genel olarak Müslümanları damgaladığı varsayıldığından, İslami aşırıcılığı tartışmak zorlaştı. Foucault’nun fikirleri ile bugün kimlik siyaseti dediğimiz şey ortasında bir irtibat vardır. Foucault’nun teorisi, baskının var olduğu ve telaffuzların bu baskının bir modülü olduğu üzere kimi gerçeklerin varlığını varsayar. Baskının insanları tam olarak küme kimlikleri (siyah, gey yahut Müslüman) nedeniyle etkilediği varsayıldığından, bu kimlikleri küçültücü yahut sorgulayıcı telaffuzlara karşı savunmak ahlaki bir sorumluluk problemi haline gelir.

Inga-Lill Aronsson’un neye maruz kaldığını bu art plana karşı görmeliyiz. Sözler için uğraş, günümüzün kimlik aktivizminin katiyetle merkezinde yer alır. Pluckrose ve Lindsay’in alıntıladığı kelamda eleştirel ırk teorisinin önde gelen savunucularından Alison Bailey, beyaz öğrencilerinden birine ırkçı grafitinin tasvrini yaparken N-sözcüğünü kullandığı için ikazda bulunduğunu anlatıyor. Bir alıntıda bile bu kabul edilemez zira “beyaz ağızlardan geldiğinde bu söz öbür bir manaya gelebilir”. Buna ek olarak, kimlik aktivizmiyle gelen toplu borç yükü de var: şayet biz (hepimiz) kurbansak, o vakit siz (hepiniz) failsiniz. Birinci günah örneğinde olduğu üzere, belirlenmiş ayrıcalıklı bir kümenin üyeleri, küme üyelikleri nedeniyle suçluluk hissiyle lekelenir. Beyaz öğrenciler ayrıcalıklı olduklarını kabul ettiklerinde, bu, eleştirel ırk teorisinin bir öteki önde gelen temsilcisi olan Barbara Applebaum tarafından, “ırkçılığa hata ortağı olmalarının sorumluluğunu üstlenmekten kaçındıkları” biçiminde yorumlanır. Applebaum, tüm beyazların tam olarak beyaz olarak (kendisi dahil) ırkçılığın hata ortağı olduğuna inanıyor. Kişi şuurlu yahut bilinçsiz ırkçı olabilir, lakin beyaz öğrenci için diğer bir seçenek yoktur. Applebaum’a nazaran, bu sonucu eleştirmek isteyen bir öğrencinin sınıfta görüşlerini tabir etmesine müsaade verilmemelidir, zira bu “genellikle tecrübeleri (dolaylı olarak da olsa) argümanlarıyla reddedilen marjinal öğrencilerin dışlanması kıymetine gelir.”

Burada en utanmaz haliyle kimlik aktivizmini görürüz. Açık ve eleştirel tartışmada sınanması gereken artık gerçekliğe ait ampirik varsayımlar değil, karşı tarafın dizlerinin üzerine çökmesi gereken bir inanç itirafıdır. Ve dini hoşgörüsüzlük hadiselerinde olduğu üzere, bu, kafirleri ve sapkınları aramakla ilgilidir. Münasebetiyle, birinin söz seçimine orantısız yansılar de buna benzeridir. Pluckrose ve Lindsay’in belirttiği üzere, hırs “ırkçılığı her yerde bularak sona erdirmek” üzere görünüyor. Ve cadı yakıcıların ve siyasi komiserlerin her vakit bildiği üzere, arayan bulacaktır. Bir metinde yahut bir kişinin hayat hikayesinde belirli kelamları bulmak ve bunları bulduğunuzda kendinizi ve diğerlerini heykellerin yıkılmasını, sokakların ve meydanların tekrar isimlendirilmesini, kütüphanelerden kitapların kaldırılmasını talep etmek ve üniversitelerde ders kitaplarından inceltilmesi için harekete geçirmek çok az yetenek yahut okuma mahareti gerektirir. Winston Churchill yahut Carl von Linné üzere tarihte öne çıkan aşikâr bireyler, adaletin kendilerinden yana olduğuna ve tasfiye ettiklerinden üstün olduklarına inananlar tarafından, gerçekte söylediklerinin en berbatına yahut düşündüklerinin muhtemel en makus yorumuna indirgenirler. 

Kimlik siyaseti, vicdan azabı çekmeden zorbalık yapmak isteyen herkes için bir zafer manasına da geldi. Aktivistler, kendilerinin kurban (veya kurbanların temsilcisi) olduklarına ve tıpkı fikirde olmayanların ırkçı yahut öbür türlü terbiye sonlarının ötesinde olduğuna dair kendini beğenmiş bir inançla, taciz, zorla işten çıkarma, sansür ve tehdit için kendilerine hür geçiş müsaadesi veriyor. Kimlik aktivizmini vaktimizin komik olmayan bir özelliği haline getiren şey, fanatizm, uzlaşmazlık ve kişinin kendi temel varsayımları hakkında akıl yürütme konusundaki isteksizliğidir. Tıpkı vakitte, teorilerinin tüm liberal toplumlarda derinden kök salmış bir pahayla, yani eşitlikle nasıl kontaklı olduğu da görülmelidir. Hak ve haysiyet eşitliğine olan inanç, köleliğin kaldırılmasını, genel oy hakkının getirilmesini, bayanların eşit haklarını ve refah devletini harekete geçirdi. Kimlik aktivizmi tüm dezavantajlı kümelerin hakları karşılanana kadar karşılanmayan eşitliği söz eder. (Yani Batı’da – Pakistan ya da Mısır’da zulüm gören Hristiyanlar ya da Afganistan ya da İran’daki bayanlar için bir şey yapmak gündemde değil.) Pek çok liberal toplumun da 19. yüzyıl milliyetçiliği geçmişi var ki bu da bir tıp kimlik aktivizmiydi (Pluckrose ve Lindsay bu hususa girmez). Fakat fark şu ki, daha sonra ortaya çıkan liberal toplumlar, kümeden çok bireyin hakkını sıkı sıkıya tuttular ve neyin hakikat olduğunu belirlemede gelenek ve kimlikten fazla akılcılığı ve tartışmayı vurguladılar. Liberal bir toplum, akıl ve özgürlük üzere bedelleri savunmak yerine hakların ve yorumlama ayrıcalığının küme üyeliğine dayandırılmasına müsaade verirse kendi parçalanma riskini de göze alır. Toplum, herkes için bir ilgi konusu, ortak bir uygunluk olmaktan fazla kümelerin uğruna savaşacakları bir ganimet haline gelir.

[1] Sosyolojide, ırksallaştırma yahut etnikleştirme, tahakküm ve toplumsal dışlama emeliyle etnik yahut ırksal kimlikleri, bir alaka, toplumsal pratik yahut kendisini bu türlü tanımlamayan bir kümeye atfetme siyasi sürecidir (Vikipedi’den). Buna nazaran, ırksallaştırma beyazların siyahlara yaptığı bir şeydir. Beyazlar, dominant ırk ve ırksallaştıran olduğundan ırksallaştırılamaz ve ırksallaştırır.

Prof. Dr. Per Bauhn’dan Kitap Eleştirisi: Cynical Theories (2000) [Türkçe çevirisi: Alaycı Teoriler, Episteme, 2022] 

İsveççeden Türkçeye çeviren: Doç. Dr. Fatma Fulya Zirve, İstanbul Aydın Üniversitesi